Edep — al­tyn, ter­bi­ýe — ha­zy­na

Pe­der­le­ri­mi­ziň nyg­taý­şy ýa­ly, iň gym­mat­ly mi­ras ter­bi­ýe­dir, ter­bi­ýä­niň öze­ni bol­sa, ylym-bi­lim­dir, se­bä­bi hal­ky­my­zyň gel­je­gi ter­bi­ýe­li ýaş­la­ra bag­ly­dyr. Mä­lim bol­şy ýa­ly, hä­zir­ki wagt­da döw­rüň çalt öz­ger­me­gi ýaş nes­liň ter­bi­ýe­si­ne, has hem onuň özü­ni alyp bar­şy­na gös-gö­ni tä­si­ri­ni ýe­tir­ýär. Her bir maş­ga­la­nyň, jem­gy­ýet­çi­lik gu­ra­ma­la­ry­nyň, me­de­ni­ýet, bi­lim-ter­bi­ýe­çi­lik eda­ra­la­ry­nyň iş­gär­le­ri­niň bor­jy ede­bi mi­ra­sy­myz­dan, şöh­rat­ly ta­ry­hy­myz­dan, mil­li däp-des­sur­la­ry­myz­dan ugur alyp, ýaş nes­li döw­re­bap ter­bi­ýe­le­mek­den yba­rat­dyr.

Ça­ga ter­bi­ýe­sin­de ru­hy-ah­lak hä­si­ýet­le­riň ke­ma­la gel­me­gi mö­hüm­dir. Bu hä­si­ýet­le­riň bin­ýa­dy, esa­san hem, maş­ga­la­da we mek­dep­de tu­tul­ýar. Mek­dep döw­rün­de özü­ni we daş-tö­we­re­gin­dä­ki­le­ri hor­mat­la­mak, dur­muş gym­mat­lyk­la­ry­na göz ýe­tir­mek, jem­gy­ýe­tiň öňün­dä­ki jo­gap­kär­çi­li­gi­ni duý­mak, dost­luk ýa­ly hä­si­ýet­ler ça­ga­la­ra öw­re­dil­me­li­dir. Diý­mek, mek­dep­de ça­ga­la­ra be­ril­ýän ru­hy-ah­lak ter­bi­ýe aý­ra­tyn mö­hüm or­na eýe bol­ýar. Bu bol­sa her bir pe­da­gog­dan hü­när-şah­sy­ýet zäh­me­ti­ni ta­lap ed­ýär.

Ata-ba­ba­la­ry­myz ne­sil­le­ri­ne asyl­ly däp­le­ri, ha­lal­lyk ýo­lu­ny hem-de edep-ter­bi­ýä­ni mi­ras go­ýup­dyr­lar. Edep­li­lik, ha­lal­lyk, Wa­ta­na we­pa­ly­lyk, zäh­met­sö­ýer­lik ýa­ly ýö­rel­ge­le­ri ýaş­la­ryň aňy­na guý­mak, bi­lim ul­ga­my­nyň iş­gär­le­ri­niň esa­sy we­zi­pe­le­ri­niň bi­ri­dir.

«Wa­ta­na bo­lan söý­gi ni­re­den baş­lan­ýar?» di­ýen so­ra­ga bi­ra­gyz­dan: «Maş­ga­la­dan, ata-ene­den» di­ýip jo­gap be­rip bo­lar, se­bä­bi ata-ba­ba­la­ry­myz maş­ga­la, ata-ene mu­kad­des­li­gi­ni has be­lent­de go­ýup­dyr­lar. «Ata ra­zy — Hu­daý ra­zy. Ene ra­zy — py­gam­ber ra­zy», «Maş­ga­la­da ag­zy­bir­lik bol­sa, ha­zy­na ge­rek däl» di­ýen pä­him­le­ri mi­ras go­ýup­dyr­lar. Aza­dy ata­myz hem «Wag­zy-Azat» ese­rin­de:

Gel, ata bir­le ene­ňi kyl ry­za,

Ra­zy bol­gaý, şüb­he­siz, sen­den Hu­da

ýa-da

Ata bi­len ene­dir göz röw­şe­niň,

Olaň ha­ky bar­dyr boý­nuň­da se­niň —

di­ýip nyg­tap­dyr.

Ter­bi­ýe­çi­lik işi şah­sy gö­rel­de, söh­bet­deş­lik, ara alyp mas­la­hat­laş­mak, edi­len he­re­ket­le­ri sel­jer­mek, daş-tö­we­re­giň ba­ra­da ala­da et­mek we ola­ra ýar­dam ber­mek ýa­ly çä­re­le­riň esa­syn­da al­nyp ba­ryl­ma­ly­dyr. Bu iş­ler­de maş­ga­la bi­len mek­de­biň saz­la­şyk­ly he­re­ke­ti ze­rur şert­le­riň bi­ri­dir. Maş­ga­la­da­ky ýag­daý bi­len mek­dep­de ge­çi­ril­ýän iş­le­riň saz­la­şyk­ly al­nyp ba­ryl­ma­gy hök­man­dyr. Ça­ga­la­ryň maş­ga­la­nyň we Wa­ta­nyň ta­ry­hy­ny öw­ren­mek­le­ri, maş­ga­la ag­za­la­ry­nyň we wa­tan­daş­la­ry­my­zyň şah­sy­ýe­ti­niň oňat ta­rap­la­ry­ny açyp gör­kez­ýän, gö­rel­de alar­lyk be­ýik iş­le­ri­ni öw­ren­mek ter­bi­ýä­niň iň ne­ti­je­li gör­nüş­le­ri­niň bi­ri­dir. Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň «Ha­ky­da göw­he­ri» at­ly ki­ta­byn­da: «Yn­sa­ny bag­ty­ýar­ly­ga ýe­tir­ýän esa­sy se­bäp­le­riň bi­ri mil­li buý­sanç ar­ka­ly ke­ma­la gel­ýär. Mil­li buý­san­jyň göz­ba­şyn­da bol­sa hal­kyň müň­ýyl­lyk­lar­dan göz­baş al­ýan şöh­rat­ly ta­ry­hy bar­dyr» di­ýil­ýär.

Şah­sy­ýe­tiň eme­le gel­me­gin­de zäh­met ter­bi­ýe­si­niň or­ny has ulu­dyr. Hä­zir­ki wagt­da mek­dep­de zäh­met ter­bi­ýe­si­ni ber­mek üçin uly müm­kin­çi­lik­ler bar. Baş­lan­gyç synp­lar­da dö­re­di­ji­lik zäh­me­ti ça­ga ter­bi­ýe ber­mek­de gi­ňiş­le­ýin peý­da­la­nyl­ma­ly­dyr. Bel­li yl­my tag­ly­mat­da ada­myň kä­mil­leş­me­gin­de zäh­me­tiň or­nu­nyň wa­jypdy­gy nyg­tal­ýar. Zäh­met ter­bi­ýe­si nä­çe ir baş­lan­sa, onuň ne­ti­je­si hem şon­ça ýo­ka­ry bo­lar. Ça­ga güýç­ýe­ter ýu­muş­la­ry bu­ýur­mak eý­ýäm maş­ga­la­dan baş­lan­ma­ly­dyr. Ýo­ka­ry synp okuw­çy­la­ry­nyň, aý­ra­tyn hem, her bir uçu­ry­myň öňün­de gel­jek­ki hü­nä­ri­ni saý­lap al­mak me­se­le­si ör­bo­ýu­na gal­ýar. Şol se­bäp­li, her bir okuw­çy­nyň şah­sy gy­zyk­lan­ma­la­ry­ny we jem­gy­ýet­çi­lik ze­rur­lyk­la­ry­ny na­za­ra al­mak bi­len, ola­ry hü­nä­re ug­ruk­dyr­mak­da mek­dep­ler­de yzy­gi­der­li iş­ler al­nyp ba­ryl­ýar. Bu iş­le­riň esa­sy mak­sa­dy ýaş­la­ra hü­när­ler ba­ra­da gi­ňiş­le­ýin dü­şün­je ber­mek­den, ola­ryň gel­jek­ki hü­nä­ri­ni aň­ly-dü­şün­je­li saý­lap al­mak­la­ry­na ýar­dam et­mek­den we zäh­met ba­za­ry­nyň ze­rur­lyk­la­ry­na la­ýyk­lyk­da hü­nä­re ug­ruk­dyr­mak­dan yba­rat­dyr.

Nus­ga­wy eserleri, aý­ra­tyn hem, Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň, Ar­ka­dag­ly Gah­ry­man Ser­da­ry­my­zyň eser­le­ri­ni oka­mak ça­ga­la­ryň saz­la­şyk­ly ös­me­gi­ne, ola­ryň dil baý­ly­gy­nyň, me­de­ni­ýe­ti­niň art­ma­gy­na uly ýar­dam ed­ýär. Diý­mek, oka­ma­ga hö­wes dö­ret­mek üçin mek­dep­de mak­sat­la­ýyn çä­re­le­riň yzy­gi­der­li ge­çi­ril­me­gi ze­rur­dyr. Şol bir wag­tyň özün­de, ça­ga­la­ry sag­dyn dur­muş ýö­rel­ge­le­ri­ne çek­mek has ze­rur­dyr. Bu iş­le­ri di­ňe bir be­den­ter­bi­ýe ýa-da ýa­şa­ýyş-dur­muş esas­la­ry ders­le­ri oka­dy­lan­da däl-de, eý­sem, hem­me ders­ler­de, şeý­le hem, sa­pak­dan soň­ky çä­re­le­riň do­wa­myn­da yzy­gi­der­li we ut­ga­şyk­ly alyp bar­mak ze­rur­dyr.

Ça­ga­la­ry öz­baş­dak dur­mu­şa taý­ýar­la­mak­da çy­dam­ly­lyk, ge­çi­rim­li­lik, gat­na­şyk­da­ky şah­sy­ýet­le­riň nuk­daý­na­zar­la­ry­na dü­şün­mek ýa­ly dü­şün­je­le­ri aňy­na guý­mak has ze­rur­dyr. Mu­nuň üçin şah­sy­ýe­ta­ra dia­log­la­ryň äh­mi­ýe­ti ulu­dyr. Diý­mek, beý­le­ki­le­ri ola­ryň özü­ne mah­sus bo­lan aý­ra­tyn­lyk­la­ry bi­len bi­le ka­bul et­mek ba­şar­ny­gy­ny eme­le ge­tir­me­li. Yn­san­per­wer ugur­ly ders­ler­de okat­ma­gyň esa­sy usul­la­ry­nyň bi­ri mu­gal­lym bi­len okuw­çy­nyň ara­syn­da­ky dia­log bo­lup dur­ýar. Bu sa­pak­lar­da ça­ga­lar öz pi­kir­le­ri­ni be­ýan et­me­gi we beý­le­ki­le­ri diň­le­me­gi öw­ren­ýär­ler. Dü­zü­mi dür­li hä­si­ýet­li şah­sy­ýet­ler­den yba­rat bo­lan to­par­lar­da iş­le­mek, olar bi­len ara­gat­na­şyk sak­la­mak, daş­ky tä­sir­le­re dur­nuk­ly bol­mak en­dik­le­ri­ne eýe bol­ýar­lar.

Dö­wür ada­myň öňün­de bir­nä­çe top­lum­la­ýyn me­se­le­le­ri goý­dy. Bi­rin­ji­den, aň taý­dan ös­mek. Ça­ga jem­gy­ýet­çi­lik we önüm­çi­lik dur­mu­şyn­da ze­rur bo­lan öz­baş­dak we dö­re­di­ji­lik­li pi­kir­len­me­gi üp­jün et­jek umu­my bi­lim­le­ri, ba­şar­nyk­la­ry we en­dik­le­ri ele al­ma­ly.

Ikin­ji­den, duý­gy taý­dan ös­mek. Döw­rüň tag­ly­mat­la­ry­na, me­de­ni­ýe­te we şu gün­ki dur­mu­şa bo­lan ga­ra­ýyş­la­ry eme­le ge­tir­mek.

Üçün­ji­den, ru­hy-ah­lak taý­dan ös­mek. Ter­bi­ýe­len­ýän­ler­de umu­ma­dam­zat ah­la­gy­nyň esas­la­ry­ny, özü­ňi alyp bar­ma­gyň en­dik­le­ri­ni, ah­lak er­ki­ni, dur­muş gat­na­şyk­la­ryn­da özü­ni jo­gap­kär­li alyp bar­ma­gy ter­bi­ýe­le­me­li.

Dör­dün­ji­den, be­den taý­dan ös­mek. Ada­myň bag­ty­ýar dur­mu­şy­ny üp­jün ed­ýän, onuň dur­muş­da ga­bat ge­lip bi­läý­jek kyn­çy­lyk­la­ra taý­ýar­ly­gy­ny we ru­hu­be­lent­li­gi­ni eme­le ge­tir­ýän sag­dyn­ly­gy­ny we fi­zi­ki güý­jü­ni ber­kit­mek we ös­dür­mek.

Bä­şin­ji­den, her bir şah­sy­ýe­tiň aý­ra­tyn­ly­gy­ny na­zar­da tu­tup ös­dür­mek. Her bir ça­ga­nyň te­bi­gy ze­hin­le­ri­ni aç­mak we ony ös­dür­mä­ge ýar­dam ber­mek mak­sa­dy bi­len, bi­lim we ter­bi­ýe ber­mä­ge in­di­wi­dual çe­me­leş­mek. Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň «Älem iç­re at ge­zer» at­ly ro­ma­nyn­da şeý­le se­tir­ler bar: «Ber­di­mu­ha­met mu­gal­lym ýaş kär­deş­le­ri üçin açyk sa­pak­la­ryň bir­nä­çe­si­ni ge­çir­di. Sa­pak­dan soň­ra mu­gal­lym­lar ota­gyn­da sa­pa­gyň ge­çi­şi ara al­nyp mas­la­hat­la­şyl­dy. Şun­da ol okuw işi gu­ra­lan­da ça­ga­la­ryň hä­si­ýet­le­ri­ni hök­ma­ny su­rat­da göz öňün­de tut­ma­gyň ze­rur­dy­gy­ny te­lim ýo­la nyg­ta­dy. Se­bä­bi ça­ga­la­ryň her bi­ri­niň hä­si­ýe­ti aý­ry bol­ýar. Şo­nuň üçin ola­ryň he­re­ket­le­rem bi­ri-bi­ri­niň­ki­den ta­pa­wut­ly­dyr».

Al­tyn­jy­dan, me­de­ni taý­dan ös­dür­mek. Dur­mu­şyň ýo­ka­ry gym­mat­lyk­la­ry­nyň, ata-ba­ba­la­ryň top­lan pä­him-paý­has­la­ry­nyň esa­syn­da ter­bi­ýe­le­mek.

Bu iş­ler bi­li­miň maz­mu­ny, okat­ma­gyň gör­nüş­le­ri we usul­la­ry, iş döw­rün­de eme­le ge­len ter­bi­ýe­çi­lik ze­rur­lyk­la­ry we mu­gal­ly­myň özü­niň şah­sy gö­rel­de­si esa­syn­da al­nyp ba­ryl­ma­ly­dyr. Bu­la­ryň için­de şah­sy gö­rel­de iň wa­jyp or­na eýe­dir. Ata-ba­ba­la­ry­myz: «Og­lan ata­dan öw­re­ner sa­çak aç­ma­gy, Gyz ene­den öw­re­ner ge­ýim biç­me­gi» di­ýip wes­ýet edip­dir­ler.

Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­myz, Ar­ka­dag­ly Gah­ry­man Ser­da­ry­myz hal­kyň di­ňe şu gü­nü­niň däl, eý­sem, gel­je­gi­niň hem ýag­ty, röw­şen bol­ma­gy üçin ala­da ed­ýär­ler. Eziz Di­ýa­ry­myz­da ýaş­la­ryň tut­ýan or­ny, ola­ryň iş­le­ri­niň ne­ti­je­le­ri bar­ha ýo­kar­lan­ýar. Ýaş­lar ýur­du­my­zyň bag­ty­ýar gel­je­gi­dir we er­ti­ri­dir. Ýaş nes­liň wa­tan­çy­lyk, zäh­met­sö­ýer­lik, ah­lak­ly­lyk ru­hun­da ter­bi­ýe­len­me­gi üçin äh­li müm­kin­çi­lik­ler dö­re­di­len­dir. Wa­ta­ny söý­mek, il-gü­ne hyz­mat et­mek hal­ky­my­zyň ga­dym­dan gel­ýän asyl­ly ýö­rel­ge­si­dir.

Hem­ra ARA­ME­DOW,

Aş­ga­bat şä­he­rin­dä­ki ýö­ri­te­leş­di­ri­len 28-nji or­ta mek­de­biň mü­di­ri, teh­ni­ki ylym­la­ryň kan­di­da­ty, Türk­me­nis­ta­nyň at ga­za­nan bi­lim iş­gä­ri.

Çeşme: Turkmenmetbugat