Şahyrlarynyň Magtymgulynyň beýik taglymaty hakyndada oýlanmalary

Beýik akyldar şahyr Magtymguly Pyragyny edebi-ruhy mirasy her bir türkmen adamsyny oýlandyrýar, tolgundurýar. Beýik akyldaryň 300 ýyllyk ýübileýine taýýarlyk görülýän häzirki döwürde bu gyzyklanma has hem güýjeýär. Pyragynyň döredijiligini öwrenmek we dünýä ýaýmak türkmen döwletiniň syýasatynyň ileri tutulýan ugry bolýar. Türkmen halkynyň Milli Lideri, Türkmenistanyň Halk Maslahatynyň Başlygy Gurbanguly Berdimuhamedowyň ylmy-filosofiki eserleri bu işi amal etmegiň paýhas esasyny düzýär. Alym Arkadasgymyz beýik akyldaryň ruhy mirasynyň adamzadyň şu günki durmuşyndaky ähmiýetini belläp: “...häzirki günlerde, ähli nesillerden we milletlerden bolan adamlar üçin Magrtymguly türkmen medeniýetini dünýä äşgär eden şahsyýete, Gündogar edebiýatynyň tutuş eýýamyna, umumadamzat gymmatlyklarynyň nesihatçysyna we ruhy şamçyragyna öwrüldi”[1] diýip belleýär. Türkmeniň şu egsilmez ruhy baýlygy bilen öz ruhy dünýäňi baýlaşdyrmak we öz mümkinçiligiňe görä halkyň arasynda bu baýlygy ýaýmak her bir pähim-paýhasly adamyň öňünde duran wajyp işdir. Bu gün bu iş döredijilik işgärlerine, magtymgulyşynas alymlarymyza we şahyrlarymyza döredijilik ylhamyny berip, olaryň beýik Pyragynyň filosofiki mirasyny durmuş ýoluna girişýän ýaş nesillerimiziň çuňňur özleşdirmeklerine hemaýat bermeklerine ruhlandyrar.

Beýik akyldar öz döwründe alymlar we şahyrlar bilen döredijilik arabaglanşykda bolan. Ol özünden soňky şahyrlara bolsa ruhy halypa bolup çykyş edýär. Olar pähimdar halypanyň döredijiligini, filosofiki mirasyny, şol sanda ynsaply ýaşaýyş taglymatyny işewür wagyz edijiler bolýarlar. XX asyrda ýaşan şahyrlarymyz we alymlarymyz hem beýik akyldaryň döredijiligini öwrenmekde we wagyz etmekde uly işleri ýerine ýetirenler. Şol döwrüň magtymgulyşynaslaynyň bitiren işleri barada gürrüňimizde bu ýerde biziň belli şahyrlarymyzyň beýik akyldaryň ynsap, ynsaply ýaşaýyş taglymaty barada öňe süren oý-pikirleri bilen tanyşalyň.

Belli türkmen şahyry Kerim Gurbannepesow biziň halkymyzyň ruhy dünýäsi, bu ýerde Magtymguly şahyryň tutýan aýratyn orny barada pikir ýöredende, beýik akyldara hormat, sylag goýup, ony ynsap bilen deňeýär. Şahyr özüniň “Pyragyň gaşynda goşgy okamak” atly goşgusynda: 

Pyragyň gaşynda goşgy okamak -

Ynsabyň gaşynda goşgy okamak.

Üm bilen, söz bilen aýdyp bolmajak

Hasabyň gaşynda goşgy okamak[2] -

diýip, beýik dananyň öňünde özünde döreýän tolgundyryjy duýgulary barada pikir ýöredýär. Kerim şahyr Magtymguly şahyryň gaşyna baryp, onuň ynsap, ynsaplylyk baradaky oýlanmalarynyň täsirine düşüp, ynsaby ýoýýan nebis barada oýlanýar. Ol:

Dünýäni on gezek ýykanmyş nebis,

Ýenede ýykmakmyş onuň hyýaly,

Nebis belasyndan goranalyň biz

Uruş belasyndan goranan ýaly...[3]-

diýip, nebsi adamzadyň ganym duşmany hökmünde häsiýetlendirýär. Magtmguly şahyr nebsi gahar-gazaba deňäp, adamyň özünde adamçylygy, ynsaplylygy açmak üçin, onuň (nebis) bilen aýgytly göreşmelidigini nygtan. Kerim şahyr hem ynsap bilen nebsiň öňüni almagyň, ynsaba gulluk etmegiň gerekdigini belläp:

Ynsaba çapalyň, Ada çapmalyň.

Ynsap has ýokarda goýulsun atdan.

Hemişe ynsapdan dörändir şöhrat.

Hiç wagt döremändir ynsap şöhratdan[4] -

diýip, ynsabyň sadalyga, kiçigöwünlilige, şol bir wagda-da beýiklge esaslanýandygyny belleýär. Biziň belli şahyrymyz B. Hudaýnazarow ynsaby ynsanlygyň mehek daşy hökmünde häsýetlendirýär. Şahyr şu meseläni beýik akyldaryň ynsaply ýaşaýýyş paýhasy esasynda açyp görkezýär. Ol özüniň “Şahyr” atly goşgusynda:

Sen taňry edinip öz ynsabyňy

Başga zada kän bir boýun egmediň.

Ine, şeýle geň-taňlygyň üçin-de

Iliň sygan galypyna sygmadyň.

Iň bir agyr ýüki alyp gerdenňe:

Diňe, diňe dogrujaňy sözlediň –

Hakykat diýdiň-u, adalat diýdiň

Bu dünýäde gyt zatlary gözlediň[5]

- diýip şahyr beýik akyldaryň ynsaby adamyň adamçylyk ölçegi hökmünde kesgitläp, adamlaryň durmuşynda, jemgyýetde hakykylygy, adalatlylygy ykrarlamak bilen baglanyşykly ýeňil bolmadyk wezipeleri öz üstüne alandygyny nygtaýar. Hakykatdan hem Magtymguly şahyr bu nebsi öjükdirýän dünýäde ykrarlamasy ýeňil bolmadyk ynsaply ýaşaýşy amal etmek bilen baglanyşykly meseleler barada oýlanýar. Şonda ol jemgyýetçilik durmuşyny kämilleşdirmek bilen bagly meselelere girişip, bu ýerde adamzadyň arzuwlan ynsaply ýaşaýyş ýörelgelerini öňe sürýär. Magtymguly şahyryň öňe süren şol ýörelgeleri adamzat ýaşaýşynyň ähli döwürler üçin gerekli. Şol bir wagtda-da ynsaply ýaşaýşy ykralamak ýeňil mesele hem däl. Şu hakykat barada şahyr B. Hudaýnazarow oýlanýar. Ol:

Ýalançyň ýüzüne çyn diýip bakdyň,

Elýetmeze eliň ýetirjek bolduň.

Özüňi tanaman, dünýä düşünmän,

Düzelmez dünýäni düzetjek bolduň[6] -

diýip, şübhelenýän ýaly bolup görünýär. Berdinazar şahyryň ýaşan döwründe şübhelenere belli bir esas bolan. Sebäbi, ynsap, ynsaply ýaşaýyş bilen baglanşykly meseleler şol döwrüň idealogiýasynyň nukdaýnazaryndan howaýy garaýyşlar hökmünde häsiýetlendirilýärdi. Şu ýerde bar bolan meseleler barada oýlanyp, şahyryň “Düzelmez dünýäni düzetjek bolduň” diýen jümlesine ünsi çekeliň. Bilşimiz ýaly beýik akyldar ýaşaýan jemgyýetini (diýmek, şu dünýäni) “düzetmek” barada sopuçylyk filosofiýasynyň çäginde paýhasly garaýşa eýe bolup, diňe bir sopularyň belleýşi ýaly, jemgyýetiň hapasyndan päklenip, Allanyň huzyryna barmagy arzuwlamak bilen çäklenmän, eýsem ýaşaýan jemgyýetinde hem adamlaryň mynasyp ýaşamaklary barada oýlanan. Bu ýerden bolsa akyldaryň adamyň şu dünýede mynasyp ýaşamagyny, onuň Allanyň huzyryna päklenip barmagy bilen baglylykda garaýanlygydyr. Hut şu mesele bilen baglanyşykly Berdinazar şahyryň “Magtymgulynyň huzyrynda” atly goşgusyndan bir parça ünsi çekeliň:

Ynsapdyr halallyk höküm ýöretse

Taňrynyň geregem ýok ýaly juda.

Ýöne, näme üçin mahal-mahal biz,

Hopugyp-hopugyp diýýäs “eý hudaý!” [7]

Görşümiz ýaly, Berdinazar şahyryň bu ýerdäki oýlamalary bizi oýlanmaga çagyrýar. Başda biz şahyryň “Ynsapdyr halallyk höküm ýöretse, Taňrynyň geregem ýok ýaly juda” diýen jümlesiniň onuň ýaşan döwrüniň täsiri bilen bagly dörän şübhelenmemi ýa-da onuň öz ynanjyna esaslanýan garaýyşmy? diýen sorag barada oýlansak, onda bu pikiriň şahyryň ynanjy däldigini, onuň “mahal-mahal hopugyp-hopugyp “eý hudaý!” diýýänligi bilen tassyklasa bolar. Şonuň üçin şahyryň pikirine gulak asalyň. Ilki bile onuň:

Hergiz ýöne ýere hopugmaz adam,

Ras hopugýamy – bardyr sebäbi.

Kim ölçesin poeziýa ölçemän

Durmuşdaky günä bilen sogaby.

Mydama bolupdyr günädir sogap,

Ýene-de göreşer haýyr bilen şer

Durmuşyň daň kimin ak bolmagyna

Beýik poeziýa özüň medet ber[8]

diýen pähimine goşulyp, “bize Magtymguly şahyryň ynsap söhbetini ber” diýip arzuwlap, ynsap barada gürrüňmizi dowam edeliň. Berdinazar şahyr ynsaby ynsanlygyň mehek daşy hökmünde häsiýetlendirip, onuň bizden aýrylmazlygyny arzuwlan. Şonuň üçin, onuň ynsap barada oýlanmalarynyň biziň garaýan meselämiz üçin ähmiýetlidigini belläp, ony diňläliň. Bu ýerde şahyryň “Şahyr” atly goşgusyna ýüzleneliň. Onda şahyr beýik akyldaryň ynsaply ýaşaýyş paýhasynyň şu günki ähmiýeti barada pikir ýöredýär. Ol:

Ak süýt bilen kalbymyza girendir

Ak süýt beren eneleriň ynsaby.

Şol ynsaby elden bermäň, oglanlar,

şeýle bir gerek zatdyr ynsana.

Meger Dünýä şu mahallar

bar zatdan

Beterräk mätäçlik çekýändir

Ynsaba[9] -

diýip, Berdinazar şahyr Magtymguly Pyragynyň ynsap, ynsaply ýaşaýyş barada öňe süren filosofiýasynyň ähmiýeti barda oýlanýar. Berdinazar şahyr:

Jepaly topraga beýle är ogul

Ylla ynsap kimin

möhümdi, möhüm!                           

Arzuwlary, oý-pikiri şahyryň

Asman ýaly giňdi,

dünýe bolsa dar.

Daş dek döwri bilmese-de ýumşadyp

Oňa diş urupdy beýik pähimdar[10] -

diýip, şahyr dünýäniň şu mahal “bar zatdan Beterräk mätäçlik çekýändir ynsaba” diýen pikire eýerip beýik akyldara uly hormat bilen ýüzlenýär we onuň öz döwründe bitiren işini ägirtleriň işi kimin bahalaýar. Biz hem Magtymguly şahyryň ynsaply ýaşaýyş taglymatynyň ähmiýetini dünýäde halallygy, adalatlylygy, ykrarlamak üçin adamda bar bolan ynsapsyzlyga, nebse, umuman haramlyga garşy goýan paýhas ýörelgelerini ele alyp, ynsaplylygy öz ähli hereketimiziň mehek daşyna öwrüp, özümizdäki ýetmezlikleri, ilki bilen hem nebsi çäklemäge çalyşmalydyrys. Magtymguly şahyr nebsi gahar-gazaba deňän, onuň nebis baradaky oýlanmalary örän çuňňur we oýlanarlykly.

Türkmen paýhasynda nebis meslesi düýpli seljerilen. Ýöne onuň täsirini aňlamak we aradan aýyrmak çözmesi örän kyn mesele. Şu aýratynlygy göz öňünde tutup, nebis barada gürrüňmizi belli magtymgulyşynas A. Şyhnepesowyň, onuň bilen baglanyşykly bir jümlesi bilen dowam edeliň. Alym bu jümlede adamyň tebigat elindäki oýnaglygynyň, nebsiň biakyl agalygynyň soňuna çykmak üçin akyla ýetmekligiň gerekligini belleýär we biziň ynsaplylyk baradaky söhbetimiz üçin ähmiýetli bolan pikiri öňe sürýär. Hökmürowanlygyň akylyň erkine geçmegi bilen, alymyň aýtmagyna görä, teniň nebis şahsy ýok bolýar. Ol indi adamyň we adamzadyň ruhy hem ahlak barlygynyň kesgitleji däl, bitarap düşegiliginde galýar[11]. Bu ýerden bolsa akylyň hökmirowanlygy bilen nebsiň öňüni almagyň gerekligi ýüze çykýar. Onda, beýik akyldaryň ynsaply ýaşaýyş baradaky garaýyşlarynyň paýhaslaýyn ýörelgelerdigini ynamly aýtsa bolar. Bu ýörelgeler biziň üçin örän gerekli. Bu gerekliligi Kerim şahyryň (Gurbannepesow) “Atamyň köp gaýtalan sözlerinden” atly şygrynda örän täsirli beýan edilşini diňläliň:

Gara garnyň bolsa gaýgyň-aladaň,

Gurruga gaçsaňam tapdyr bir mydar,

weli ikaýakly bendäňi

Dört aýakla meňzetmäwer, ýa hudaý[12]

görşümi ýaly, Kerim şahyr adamyň bu dünýäde ýaşaýşyny ýöne bir gün geçirmek däldigini, onuň bu ýerde akylly-başly herekete eýe bolup, mynasyp ýaşamagynyň gerekligini nygtaýar. Ol hakykata eýe bolmak üçin gaýratlylygyň, edenliligiň, sabyr-kanagatyň gerekligini belleýär. Şahyr:

Haram bilen Halaly

Ýüzleşdirer iki-çäk,

Halaly eýläk çeker,

Haramy beýläk.

Ýöne Sowal gelýänçä

Jebir çeker Halalat,

Pida bilen dogular

Her bir uly kemalat,

Şol pidadan gorkmagyn

Kerim, Kerim, keramat![13] -

 diýip, şahyr atasynyň öwüt eden sözleri bilen, bizede ýüzlenýär. Hakykatdan-da, adamyň özünde-de, jemgyýetde-de ynsaply ýaşaýyş ýörelgeleriniň kemala gelmegi ýeňil iş däl. Onuň üçin adamyň yzygiderli, batyrgaý aladalary gerek. Özi hem bu aladalarda öňe sürülýän maksatlar diňe doguçylyk ýol bilen gazanylmalydyr. Kerim şahyryň “Ýaşlaryň bir seminarynda Ata Gowşudowyň zehin hakynda adany” barada oýlanmasynda bu jümle şeýle düşündirilýär:

Ýalan zada ýalan diýilýän wagty

Ýalan diýse bolar diňlemän böwrüň.

Ýalan zada dogry diýilýän wagty

“Däl!” diýmek dälmi

Manysy ömrüň...[14].

Öz ömrüň manysyna şu hili düşünmek we şoňa eýerip ýaşamak ynsaply ýaşaýşyň ýüze çykmagynyň wajyp şerti bolýar. Ýöne, ol şerti aňlamagam, açmagam ýeňil däl. Biziň görnükli şahyrlarymyzyň biri Gurbannazar Ezizow bu ýerde bar bolan meseleler barada çuňňur oýlanan. Biz hem şu ýerde onuň dünýä barada oýlanmalaryna gulak asalyň. Şahyr:

Owal ahyr uly oýda kösenip,

Gadym bir zamanlar çyzgap goşaryn,

Dünýä adamlary döretdi.

Indem

Siz bu dünýä düşünmegi başaryň [15] -

diýip bize ýüzlenýär. Ol dünýä barada oýlanyp, bizi hem oýlanmaga çagyrýar. Şahyr:

Dury paýhas bilen, dury aň bilen,

Ne iş etdik? Yza bir garaly biz.

Kynçylykdan geçen bolsak sowulyp,

Diňe özümizi ýazgaraly biz.

Ýagşylygymyz il içinde orun alar.

Ýöne günä hakda dymmak gerek däl.

Bu gün günämizi ýazgaryp bilsek,

Erte ikimize bolar minnetdar [16] -

diýip, ertirki günüň, geljegiň her bir adamyň dogruçyl, halal, ynsaply ýaşaýşyna baglygyny nygtaýar. Şol bir wagtda-da şahyr bu wezipäni öz durmuşynda amal etmegiň ýeňil däldigini hem belleýär. Şonda ol:

Aslynda, durmuş nä?

Manysy näme?

Onuň gurluşyna

Kyn düşünäýmek[17] -

Diýip, durmuş baradaky öz ýeňil bolmadyk soraglarynyň jogabyny gözleýär. Ol özüniň “Topragym” atly goşgusynda, öz gözlegleri barada oýlanyp:

Ilkinji sözümi senden başladym,

Duzuňy syladym – ýalan ýazmadym.

Diňe seniň gyşyň bilen gyşladym,

Diňe seniň ýazyň bilen ýazladym.

Ýitirenmi seň goýnuňda ýitirdim,

Tapanymy seň goýnuňda tapdym men.

Sen bolaňsoň dünýä akyl ýetirdim

Onuň ähli peslik şatlygy bilen[18] -

diýip, adamyň iň ýokary artykmaçlygy bolan akylyň ene toprak barada oýlanmalarda açylýandygyny belleýär. Bu hem hakykat. Adam ene topraga kök urup, şol toprakda ýaşan beýikleriň ruhy dünýäsine girişip, özünde adamkärçiligi açýar. Şahyr G. Ezizow özüniň “Pikir derýasynda akyl gämisi...” atly eserinde Magtymguly şahyryň ýaşan ýerine – Aýderä baryp, özi üçin beýik dananyň ruhy dünýäsini açandygyny belleýär. Ol:

Bar geçen günümi bermen bu güne,

Çünki şu gün her setiriň, her bendiň,

Ykbalyň, begenjiň, gynanjyň, söýgiň,

Umuman, sen özüň has ýakyn bolduň[19] -

diýip, Magtymguly şahyryň durmuş ýoluna, onuň ynsaply ýaşaýyş barada pähim-paýhasyna eýerip, ýagşylyk we ýamanlyk barada oýlanmalaryny dowam edýär. Ol beýik akyldaryň ýaşaýyş paýhasy filosofiýasynyň çuňlugyna girişýär. Şahyr ýagşylygyň ýamanlygyň elmydama bar bolandygyny, kimiň haýra, kimiň şere kowalaşýandygyny belläp, bu ýerde bar bolan meseleleri anyklamaga çalyşýar. Şahyr:

Adam ähli söýup, urşup, ýigrenip,

Gör-bak,

näçe ýüz müň menziller geçdi.

Ähli döwürleriň haýyr, şer işi

Maňzy, Asly,

Durky bilen meňzeşdir [20]-

diýip, ähli döwürlerde haýyr, şer işiniň bolanlygyny we olaryň göreşiniň şol dürli döwürlerde-de biri-birine meňzeş bolandyklaryny belleýär. Bu ýerde meňzeşlik ähli döwürlerde haýyr bilen şeriň barlyşyksyz göreşde bolýnadyklary bilen bagly bolmaly. Özi hem bu göreş durmuşda-da, adamyň özünde-de örän ýiti bolan. Ony biz şahyryň özüniň durmuş näme? diýen soragyna:

Belki durmuş diýen

Meniň özümdir?[21] -

diýip, sorag üsti bilen beren jogabynda hem görýäris. Adam özünden ýaramazlygy çykaryp ynsaba eýe bolýar. Ýöne adamyň özündäki ýaramazlygy aňlamagyny we ony özünden çykarmagyň ýoluny beýikler açyp görkezýärler. Gurbannazar şahyr olaryň gerekligini:

Dünýäde şer işiň bolany üçin,

Ähli döwürleriň geniý nesili,

Ýanyp ýaşaýarlar ahyr içmäge,

Salýeriň awyly piýalasyny[22] -

diýip, beýikleriň ykbaly barada oýlanýar. Ol ykbal bolsa ýeňil däl. Adamzadyň we il-güniň arzuw hyýalyny aňlamak we olara dogry ýol görkezmek bähbitleriň utgaşýan we çakyşýan sebäplerini açyp görkezmegi göz öňünde tutýar. Gurbannazar şahyr bu meseläni:

Çünki hak şahyrlar iliň namysy,

Agysyna aglap gülse gülýärler.

Il-günüň hasratyny ýüregne çekip,

Soňra ýürek agyrysyndan ölýärler[23]

diýip, örän dartgynly beýan edýär. Şahyr şonuň üçin beýikleri, olaryň bitiren işlerine dogry düşünmegiň we bahalamagyň gerekligini nygtaýar. Ol:

Işlerini okarlar “Beýik şahyryň

Şygyrynda ters otur hem nokat hakda”

Sen ýylgyrsyň, biraz dere batarsyň,

Çümersiň bir hili düşnüksiz duýga,

Herhal, Magtymguly tereoturlardan,

Çyzykdan, nokatdan biraz beýig-ä...[24]

- diýip beýikleriň öňe süren oý-pikirleri barada oýlanmaga, olaryň bize goýup giden ruhy mirasyna dogry we doly düşünmäge, dogruçyl bahalamaga, many çykarmaga we öňe süren öwüt-nesihatyna eýermäge çagyrýar. Biziň häzirki özgerýän, belentliklere galýan döwrümizde pederlerimiziň bize miras goýup giden pähim-paýhaslary ýaşamak, gurmak, döretmek üçin gereklidir.

 Görşümiz ýaly, K. Gurbannepesow, B. Hudaýnazarow hem, Gurbannazar şahyram, ähli şahyrlarymyzam Magtymguly şahyryň döredijiligini öwrenmäge uly goşant goşanlar. Olar beýik akyldaryň öňe süren oý-pikirlerini, ilki bilen hem, ynsap, ynsaply ýaşaýyş barada oýlanmalaryny dowam edijiler bolup çykyş edýärler. Beýik akyldaryň ynsap we ynsaplylyk baradaky oýlanmalary ähli dňwürler üçin hem gerekli, ýöne biziň döwrümiz üçin has hem ähmiýetli.

Alym Arkadagymyz özüniň ‘Türkmeniň döwletlilik ýörelgesi” atly kitabynda “Ynsap – dine ýarpy” diýen pähimi getirip: “Şu sözleriň manysyna gaýtadan üns beriň: gadymyýetden bäri adamyň ahlak kadalaryna laýyk ýaşamagynyň kanunlaryny dini ynançlar ýerine ýetiripdir”[25] diýip, diniň adamzadyň ruhy dünýäsindäki ornuny belleýär we sözüni dowam edip: “Indi ynsap babatdaky ata-babalarymyzyň aýdanlaryna hem dykgat edip görüň! Bu: “Ynsap – ýaşamagyň kanunlary” diýmek bolýar. Halkymyzyň medeniýetinde, ynam-ygtykatlarynda bolsa türkmençilik ýörelgeleri esasy orny eýeläpdir. Türkmençiligiň tutuş mazmuny hem ynsaplylygy ündemekde jemlenendir”[26] diýip, biziň garaýan meselämize degişlilikde wajyp pikiri öňe sürýär.

Şu pikirden ugur alynsa, biziň halkymyz uzak döwrüň dowamynda dini kadalara we öz durmuş tejribesine eýerip, “türkmençilik” diýip atlandyrylan ýaşaýşyň özboluşly ýörelgeler toplumyny döredenligi aýan bolýar. Bu ýörelgeler biziň üçin örän gerekli. Magtymguly şahyryň ynsaply ýaýaýyş taglymaty hem “türkmençilik” ýol-ýörelgesiniň paýhaslaýyn beýany bolýar. Ynsaply ýaşaýyş bolsa, Alym Arkadagymyzyň belleýşi ýaly, “... raýat jemgyýetiniň, demokratik döwletiň iň ýokary kemala gelmesi bolup durýar”[27]. Biz hem hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň şu hakykaty amal etmek ugrunda alyp barýan işinde uly üstünlikleri arzuw edip, öz mümkinçiliklerimize görä şu işe işjeň goşulmalydyrys.

Ýagşygeldi Kakaýew 

adyndaky Halkara nebit

we gaz uniwersitetinň prof.

N. Suwhanow.

“Garagum” žurnaly. 2023. № 5, 112-121 s.

[1] G. Berdimuhamedow. Göwünlerde ýagşy umytlary we ajaýyp arzuwlary oýaran ynsan. Magtmguly. Saýlanan eserler ýygyndysy. A. : TDNG. 2014, 11-12 s.

[2] K. Gurbannepesow, Menzil. A.: “Türrkmenistan” neşirýaty. 1979, 263 s.

[3] Şol ýerde, 306 s.

[4] Şol ýerde, 308 s.

[5]

[6] B. HUDAÝNAZAROW. Saýlanan eserler. A.: TDNG. 2010. 161-162 s.

[7] B. Hudaýnazarow. Goşgular we poemalar. Ene süýdi, A.: “Türkmenistan” neşirýaty. 1987, 144 s

[8].Şol ýerde.

[9] Şol ýerde, 106 s.

[10] Şol ýerde, 138 s.

[11] Seret: A. Şyhnepesow. Magtymgulynyň älemi. A.: TDNG. 2014, 11s.

[12] K. Gurbannepesow. Menzil. (Goşgula r we poemalar). A.: “Türkme nistan” neşirýaty. 1979, 309 s.

[13] K. Gurbannepesow. Menzil. (Goşgula r we poemalar). A.: “Türkme nistan” neşirýaty. 1979, 314 s.

[14] Şol ýerde, 320 s.

[15] G. Ezizow. Serpaý. Goşgular we poemalar. A.: “Türkmenistan “ neşirýaty. 1977, 183 s.

[16] G. Ezizow. Serpaý. Goşgular we poemalar. A.: “Türkmenistan “ neşirýaty. 1977, 164 s.

[17] Şol ýerde, 202 s.

[18] Şol ýerde, 208 s.

[19] Şol ýerde, 290 s.

[20] G. Ezizow. Serpaý. Goşgular we poemalar. A.: “Türkmenistan “ neşirýaty. 1977, 291 s.

[21] Şol ýerde, 202 s.

[22] Şol ýerde, 291 s.

[23] Şolýerde, 292 s.

[24] G. Ezizow. Serpaý. Goşgular we poemalar. A.: “Türkmenistan “ neşirýaty. 1977, 293 s.

[25] G. Berdimyhamedow. Türkmeniň döwletlilik ýňrelgesi. A.: TDNG. 2020, 231 s.

[26] Şol ýerde, 231-232 s.

[27] Şol ýerde, 196 s.