TÜRKMENISTANYŇ WEKILIÝETI KRIOSFERA BOÝUNÇA ISSYK-KULDA GEÇIRILEN SEBITLEÝIN OKUW MASLAHATYNA GATNAŞDY

Türkmen halkynyň Milli Lideri Gahryman Arkadagymyz tarapyndan başy başlanan hem-de Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň öňdengörüjilikli döwlet ekologiýa syýasatynyň esasynda Türkmenistan suw serişdelerinden, serhetüsti suwlardan rejeli peýdalanmak meseleleri boýunça oňyn halkara hyzmatdaşlygy ösdürmek ugrunda işjeň çykyş etmek bilen, bu ulgamda möhüm başlangyçlary öňe sürýär. Olarda halkara hukuk kadalarynyň berjaý edilmegine hem-de sebitiň ähli döwletleriniň bähbitleriniň doly hasaba alynmagyna uly üns berilýär. Biziň ýurdumyzyň 2012-nji ýylda Birleşen Milletler Guramasynyň Ýewropa ykdysady komissiýasynyň Serhetüsti suw akymlaryny hem-de halkara kölleri gorap saklamak we peýdalanmak hakynda Konwensiýasyna goşulmagy bu ugurdaky ähmiýetli çäre boldy.

Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow suw diplomatiýasyny hem-de ekologiýa abadançylygy parahatçylyk söýüjilik, oňyn Bitaraplyk hem-de netijeli halkara hyzmatdaşlyk ýörelgelerine esaslanýan Türkmenistanyň daşary syýasatynyň ileri tutulýan ugurlarynyň biri hökmünde anyk kesgitledi. Suw hojalyk meseleleriniň Merkezi Aziýanyň ähli döwletleriniň bähbitlerini hasaba almak bilen, toplumlaýyn esasda çözülmegi döwlet Baştutanymyzyň suw strategiýasynyň esasy ugrudyr.

Birleşen Milletler Guramasynyň Bilim, ylym we medeniýet baradaky guramasynyň (UNESCO) guramagynda «Halkara parahatçylyk we ynanyşmak» ýyly diýlip yglan edilen 2025-nji ýylyň awgust aýynyň 4-8 aralygynda Gyrgyz Respublikasynyň Issyk-Kul şäherinde kriosfera degişli özara maglumat alyşmak boýunça sebitleýin okuw maslahaty bolup geçdi. Okuw maslahatyna Gazagystan Respublikasyndan, Gyrgyz Respublikasyndan, Täjigistandan Respublikasyndan, Türkmenistandan, Özbegistandan Respublikasyndan bilim, ylym pudaklarynda, oba we suw hojalygynda, tebigaty goramak we tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak ugurlarynda zähmet çekýän hünärmenler, alymlar, şeýle hem ekologiýa we daşky gurşawy goramak meseleleri bilen meşgullanýan halkara guramalarynyň wekilleri gatnaşdylar.

Sebitleýin okuw maslahatyna Türkmenistandan bilim ulgamynyň, oba hojalyk, daşky gurşawy goramak pudaklarynyň, tebigaty goramak jemgyýetçilik birleşiginiň wekilleri – Türkmenistanyň Daşky gurşawy goramak ministrliginiň Çöller, ösümlik we haýwanat dünýäsi milli institutynyň direktory, biologiýa ylymlarynyň kandidaty P.A. Kepbanow, Türkmenistanyň Milli bilim institutynyň bilim işgärleriniň hünärini kämilleşdiriş bölüminiň müdiri, biologiýa ylymlarynyň doktory, dosent S.K.Durdyýew, Türkmenistanyň Oba hojalyk ministrliginiň agrar özgertmeler, oba hojalyk ylymlary we bilim müdirliginiň baş hünärmeni, oba hojalyk ylymlarynyň kandidaty G.Ýusupow, Türkmenistanyň Tebigaty goramak jemgyýetiniň «Tebigy kuwwat» durmuş kärhanasynyň ýer we suw serişdelerini dolandyrmak boýunça maslahatçysy, alym-kätibi, Orhus merkeziniň Türkmenistandaky Maglumat we serişdeler merkeziniň jogapkäri, geologiýa-minerologiýa ylymlarynyň kandidaty G.Öwezmyradow, şeýle hem Ählumumy Ekologiýa Ganasynyň (GEF), Birleşen Milletler Guramasynyň Ösüş Maksatnamasynyň (UNDP), Birleşen Milletler Guramasynyň Bilim, ylym we medeniýet baradaky guramasynyň (UNESCO) «Durnukly ösüşiň we klimatyň üýtgemegine uýgunlaşmagyň toplumlaýyn usullaryny işläp düzmek üçin garly-buzly ulgamlaryň çygryndaky sebitleýin hyzmatdaşlygyna ýardam bermek ýoly arkaly Merkezi Aziýa ýurtlarynyň durnuklylygyny pugtalandyrmak» («Merkezi Aziýada kriosfera üçin taslamasy») atly taslamasynyň Türkmenistandaky milli utgaşdyryjysy D.Çaryýewa gatnaşdylar.          

Okuw maslahatynyň sebitde we dünýäde meşhur bolan täsin we ajaýyp tebigy kölüň – Issyk-Kuluň kenar ýakasynda, has takygy, Boz-Beşik obasynyň çäginde ýerleşen Marko Polo sagaldyş-dynç alyş merkezinde (pansionatynda) geçirilmeginiň özboluşly manysy bar. Issyk-Kul – Gyrgyzystandaky akmaýan köl. Ol öz tutýan meýdany boýunça dünýädäki iň uly kölleriň ilkinji otuzlygynyň sanawyna girýär. Issyk-Kul çuňlugy boýunça dünýädäki iň çuň kölleriň arasynda ýedinji orny eýeleýär. Bu ajaýyp suw aýtymy Gyrgyz Respublikasynyň demirgazyk-gündogar böleginde, ýagny, Demirgazyk Týan-Şanyň Kýüngeý-Ala-Too we Terskeý Ala-Too gerşleriniň aralygynda, deňiz derejesinden 1608 metr belentlikde ýerleşýär. Kölüň uzynlygy 182 kilometre, ini bolsa 58 kilometre deň. Onuň tutýan meýdany 6236 km², göwrümi 1738 km³. Issyk-Kuluň kenar ýakasynyň uzynlygy 688 kilometre barabar hasaplanýar. Onuň iň çuň ýeri 668 metre, ortaça çuňlugy bolsa 278 m. Suwy şorumtyk bolup, onuň duzlulygy 5,9 ‰. Basseýniniň meýdany 15 844 km². Issyk-Kul we onuň daş-töweregindäki meýdanlar 2001-nji ýylda biosfera goraghanalarynyň bütindünýä toruna (aziýa-ýuwaşumman bölegi) girizildi. Ýeri gelende bellesek, bu ajaýyp tebigy köl 1976-njy ýyldan bäri ýurdumyzdaky Hazar döwlet tebigy goraghanasy ýaly, suw-batgalyk ýerleriň Ramsar sanawyndadyr. 

Sebitleýin okuw maslahaty Ählumumy Ekologiýa Ganasynyň (GEF), Birleşen Milletler Guramasynyň Ösüş Maksatnamasy (UNDP), Birleşen Milletler Guramasynyň Bilim, ylym we medeniýet baradaky guramasy (UNESCO) tarapyndan maliýeleşdirilýän «Durnukly ösüşiň we klimatyň üýtgemegine uýgunlaşmagyň toplumlaýyn usullaryny işläp düzmek üçin garly-buzly ulgamlaryň çygryndaky sebitleýin hyzmatdaşlygyna ýardam bermek ýoly arkaly Merkezi Aziýa ýurtlarynyň durnuklylygyny pugtalandyrmak» («Merkezi Aziýada kriosfera üçin taslamasy») atly taslamasynyň çäginde guraldy. Bu sebitleýin taslama klimatyň esasy şertleri tarapyndan dörän Ýer togalagynyň kriosfera gatlagyndaky buzluklaryň, köp ýylky buzlaryň we gar örtüginiň üýtgemegi bilen baglanyşykly örän wajyp meseleleriniň çözgüdini tapmaklyga gönükdirilendir. Häzirki döwürde kriosferada bolup geçýän dürli üýtgeşmeler Merkezi Aziýa sebitiniň suw serişdeleriniň ýagdaýyna hem düýpli täsirini ýetirýär. Ilatyň ýaşaýyş-durmuş şertleri we üpjünçiligi, oba hojalygy we energetika suw serişdelerine göniden-göni bagly bolup durýar. Ady agzalan taslama sebitiň ýurtlarynyň arasyndaky hyzmatdaşlygy pugtalandyrmaga we klimatyň üýtgeýän şertlerine uýgunlaşmagyň hereket meýilnamalaryny (strategiýalaryny) bilelikde işläp düzmäge ýardam berýär.     

Issyk-Kuluň kenar ýakasynda geçirilen sebitleýin maslahatyň birinji güni – 6-njy awgustda taslamanyň çäginde Merkezi Aziýa ýurtlarynyň hem-de halkara guramalarynyň bilermenleriniň gatnaşmaklarynda bilim ulgamynda ýerine ýetirilmeli işleriň meýilnamasynyň – Merkezi Aziýa ýurtlarynda kriosfera babatynda ýokary bilimi pugtalandyrmak boýunça «Ýol kartasynyň» taslamasyny ara alnyp maslahatlaşyldy.

Ara alyp maslahatlaşmalaryň dowamynda Merkezi Aziýa ýurtlarynda kriosfera boýunça ýokary derejeli hünärmenleriň örän ýetmezçilik edýändigi, olaryň bu möhüm ugurda zähmet çekip ýörenleriniň bolsa, ýaşynyň bir çene barandygy (garrandygy), şu sebäpli-de ýaş hünärmenleriň täze neslini taýýarlamagyň zerurdygy nygtaldy.

Taslamanyň hereket edip başlandan bäri geçen 3 ýylyň dowamynda onuň ýerine ýetirijileri – halkara derejeli we milli bilermenler tarapyndan Merkezi Aziýa ýurtlarynyň hemmesinde zähmet çekýän hünärmenlerden, professor-mugallymlardan we ýokary okuw mekdepleriniň uçurymlaryndan köp sanly ýörite pikir soraşmalaryň geçirilendigi nygtalyp bellendi. Häzirki zaman hünärmenleriň akademiki taýýarlygynyň we zähmet bazarynyň arasynda üzňeligiň bardygynyň ýüze çykarylandygyna sebitleýin okuw maslahatyna gatnaşyjylaryň ünsi çekildi.

Hünärmenleriň kriosfera boýunça amaly başarnyklarynyň ýetmezçiliginiň, iş berijiler (önümçilik) bilen özara baglanyşygyň häzirlikçe gowşaklygynyň hem-de kriosfera çygrynyň has inçe ýöriteleşmä gönükdirilenliginiň üns berilmegini talap edýän wajyp mesele bolup durýandygy barada aýdyldy.     

Sebitleýin okuw maslahatynyň dowamynda kriosfera çygrynda Merkezi Aziýa ýurtlarynyň bilim ulgamynda bar bolan möhüm meseleleriň, ylaýta-da, ýokary derejeli hünärmenleri taýýarlamak, professor-mugallymlaryň hünär derejesini ýokarlandyrmak hem-de pedagogik işgärleriň mugallymçylyk ussatlygyny kämilleşdirmek, okuw-usulyýet üpjünçiligini gowulandyrmak we döwrebaplaşdyrmak, özara tejribeleri alyşmak boýunça öňde durýan wajyp wezipeleri çözmegiň netijeli ýollaryny işläp düzmek maksady bilen, okuw maslahatlaryna gatnaşyjylar kiçi toparlara bölünişip işlediler we özara pikir alyşmalary guradylar.

Türkmenistanyň wekiliýet agzalary sebitleýin okuw maslahatynda hormatly Prezidentimiz Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň durmuş-ykdysady strategiýasynda daşky gurşawy goramagyň we ekologiýa abadançylygyny üpjün etmegiň, ilatyň ýaşaýyş-durmuş derejesini gowulandyrmagyň möhüm şerti hökmünde suw serişdeleriniň rejeli peýdalanylmagyna aýratyn ähmiýet berilýändigi, döwlet Baştutanymyzyň ekerançylyk meýdanlaryny suwarmagyň hilini gowulandyrmak maksady bilen, suwy tygşytlaýjy kämil tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagynyň ähmiýetine ünsi çekip, suw akabalarynyň arassalanylmagyny, ýerleriň talabalaýyk özleşdirilmegini hem-de olaryň şorlaşmagynyň öňüniň alynmagyny, ilatymyzy arassa agyz suwy bilen üpjün edilmegini möhüm wezipeleriň hatarynda kesgitländigi barada okuw maslahatyna gatnaşyjylaryň ünsüni çekdiler.  

Suwdan rejeli peýdalanmak boýunça Türkmenistanda durmuşa geçirilýän syýasatdan gelip çykýan wezipelere laýyklykda, «Altyn asyr» Türkmen kölüniň sebitini 2019 — 2025-nji ýyllarda özleşdirmegiň Konsepsiýasyny ýerine ýetirmek boýunça çäreleriň meýilnamasy yzygiderli amala aşyrylýandygy barada gürrüň berdiler. Bu ägirt uly suw desgasynyň gurulmagy netijesinde zeý suwlaryny toplamak we Garagum sährasynyň demirgazyk böleginde ýerleşýän «Garaşor» çöketligine ugrukdyrmak maksady bilen, ýurdumyzyň Baş şor suw akabasynyň we onuň Daşoguz şahasynyň bir bitewi ulgama birikdirilendigi, netijede, suwarymly ýerleriň melioratiw ýagdaýynyň yzygiderli gowulanýandygy, zeý suwlarynyň Amyderýa akmagynyň, öri meýdanlary suw basmagynyň öňüniň alynýandygy barada nygtap bellediler. Şunuň bilen birlikde, suwuň ätiýaçlyk gorlarynyň döredilendigi, olary tebigy şertlerde arassalamak hem-de häzirki zaman tehnologiýalary arkaly oba hojalyk pudagy, şol sanda täze ekerançylyk meýdanlaryny özleşdirmek, öri meýdanlaryny giňeltmek, agaç nahallaryny suwarmak we tehniki hajatlar üçin peýdalanyp bolýandygyna maslahata gatnaşyjylara gürrüň berdiler.

Sebitleýin okuw maslahatynda türkmenistanly hünärmenler hormatly Prezidentimiziň milli bilim ulgamyny döwrebaplaşdyrmak syýasatynyň çäginde ýurdumyzyň ýokary okuw mekdeplerinde, şol sanda Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersitetinde, S.A.Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk uniwersitetinde, Türkmenistanyň Oguz han adyndaky inžener-tehnologiýalar uniwersitetinde, S.Seýdi adyndaky Türkmen döwlet mugallymçylyk institutynda, Türkmen oba hojalyk institutynda ekologiýa, geografiýa, meteorologiýa we klimatologiýa, daşky gurşawy goramak we tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak, agroekologiýa ugurlary boýunça ýokary derejeli hünärmenleriň taýýarlanylyşy, bu ugurlaryň okuw meýilnamalaryna we okuw maksatnamalaryna kriosfera boýunça dersleriň hem-de zerur maglumatlaryň girizilmegi babatynda yzygiderli alnyp barylýan okuw-usulyýet işlerinde, şeýle hem Türkmenistanyň Daşky gurşawy goramak ministrliginiň Çöller, ösümlik we haýwanat dünýäsi milli institutynda, Türkmenistanyň Milli bilim institutynyň toplanylan oňyn tejribeler barada giňişleýin durup geçdiler.

Türkmenistanly hünärmenleriň «Türkmenistanda on iki ýyllyk umumy orta bilime geçmegiň Konsepsiýasynda» kesgitlenen maksatlara we wezipelere laýyklykda, ýurdumyzyň umumy bilim berýän orta mekdepleriniň 11-12-nji synplarynda ekologiýa dersiniň öwredilýändigi, bu möhüm ugurda toplanylan oňyn tejribeler, işlenilip düzülen okuw maksatnamalary we okuw kitaplary, olaryň many-mazmuny baradaky çykyşy sebitleýin okuw maslahatyna gatnaşyjylarda uly we ýakymly täsirleri galdyrdy. Türkmenistanda bu babatda toplanylan köpýyllyk tejribäniň beýleki Merkezi Aziýa ýurtlary üçin nusgalykdygyny we öwrenilmäge mynasypdygyny sebitleýin okuw maslahatyna gatnaşyjylar nygtap bellediler.

Sebitleýin okuw maslahatynyň ikinji gününde – 7-nji awgustda oňa gatnaşyjylar Kriosfera göz ýetiriş-2050-niň (Cryosphere Vision-2050) aşakdaky maksatlaryna (jemi 5 sany maksat) ýetmek üçin, Bilelikdäki sebitleýin hereketleriň maksatnamasynyň taslamasyny, bu ugurda geljekde ýerine ýetirilmeli işleri hem-de Hereketleriň milli maksatnamasynyň taslamasyny işläp düzmegiň wezipeleri barada özara pikir alyşdylar, kiçi toparlara bölünişip bilelikde işlediler:

1-nji maksat. Kriosferany öwrenmegiň we oňa gözegçilik (monitoring) etmegiň usulyýetleriniň bir bütewi ulgamyny uýgunlaşdyrmak we peýdalanmak.

2-nji maksat. Kriosfera gözegçilik (monitoring) etmegiň ulgamyny giňeltmek, gaýtadan dikeltmek we kämilleşdirmek.

3-nji maksat. Bilelikdäki hyzmatdaşlyk ylmy barlaglary ösdürmek.

4-nji maksat. Ilatyň, guramalaryň, olaryň hünärmenleriniň we wekilleriniň kriosferanyň olara edýän täsiri barada habardarlylygyny üpjün etmek.

5-nji maksat. Hünärmenleri okatmagyň maksatnamalaryny kämilleşdirmek.

8-nji awgustda, ýagny sebitleýin okuw maslahatynyň üçünji gününde oňa gatnaşyjylar üçin Týan-Şan halhara dag stansiýasyna hem-de deňiz derejesinde 2560 metr belentlikde ýerleşen Çon Kyzyl Suu meteorologik stansiýasyna tehniki okuw gezelenji guraldy. Ol sebitleýin okuw maslahatyna gatnaşyjylarda ýatdan çykmajak ýakymly täsirleri galdyrdy. Bu ylmy-barlag we gözegçilik edaralarynda ýerli we daşary ýurtly (Ýaponiýa, Hytaý, Russiýa Federasiýasy, Gazagystan, Täjigistan, Belgiýa) alymlaryň we hünärmenleriň gije-gündiziň dowamynda Ýer togalagynyň kriosfera gatlagyny öwrenmek boýunça üznüksiz suratda alyp barýan ylmy-barlaglar işleri, olaryň taryhy, usulyýeti, esasy ugurlary, ylmy-barlaglary alyp barmak üçin döwrebap innowasion tehnologiýalaryň we kämil enjamlaryň ornaşdyrylyşy, hünärmenleriň hünär derejesiniň ýokarlandyrylyşy, bu möhüm ugurlar boýunça ýola goýulan işjeň halkara hyzmatdaşlygy bilen ýakyndan tanyşdylar. 

Türkmen halky köpasyrlyk taryhyň dowamynda ýaşaýyş-durmuşyň dowam etmeginiň esasy kepili bolan suw serişdelerine gymmatly hazyna hökmünde garapdyr. Suwy aýawly peýdalanmak boýunça gymmatly ýörelgeler nesilden-nesle geçirilipdir, onuň her bir damjasy altyn dänesine deňelipdir. Bu gymmatly ýörelgeleri milli bilim ulgamynyň ähli derejelerine işjeň ornaşdyrmak arkaly nesil terbiýesinde peýdalanmak bilim işgärleriniň we hünärmenleriň mukaddes borjy bolup durýar.

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe suw serişdeleriniň netijeli we rejeli peýdalanylmagyny üpjün etmek, bu möhüm ugurda ýokary derejeli hünärmenleri taýýarlamak, halkara gatnaşyklaryny pugtalandyrmak üçin amala aşyrylýan giň gerimli çäreler hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň Türkmenistanyň ykdysady kuwwatyny pugtalandyrmak, halkymyzyň abadançylyk derejesini mundan beýläk-de ýokarlandyrmak boýunça öňde goýan wezipeleriniň üstünlikli durmuşa geçirilmegine ýardam berýär.

Sapargeldi Durdyýew,

Türkmenistanyň Milli bilim institutynyň Bilim

işgärleriniň hünärini kämilleşdiriş bölüminiň müdiri,

biologiýa ylymlarynyň doktory, dosent